Kratak prikaz prevodne aktivnosti s holandskog i flamanskog jezika

Pre nego što se osvrnemo na prevode holandske i flamanske književnosti u Srbiji, neophodno je razgraničiti pojmove nizozemski, holandski i flamanski koji se uporedo koriste u ovom tekstu. 

Termin „nizozemski“ zajednički je imenitelj za jezik koji se govori na teritoriji koju čine Holandija i belgijska pokrajina Flandrija, ali i nekadašnje kolonije u kojima je ovaj jezik još uvek u upotrebi ‒ Surinam, Aruba, Kurasao, Sv. Martin i Boner. Ovaj termin odnosi se i na geografsko područje koje je kod nas poznato kao Nizozemlje. S druge strane, termini „holandski“ i „flamanski“ koriste se kada upućujemo pojedinačno na književnost, kulturu i jezik Kraljevine Holandije, odnosno severne belgijske pokrajine Flandrije.

Preuzeto sa sajta Nizozemske jezičke zajednice (Nederlandse Taalunie)

Prvi prevod romana s nizozemskog govornog područja objavljen je u Kraljevini Srbiji 1868. U pitanju je delo flamanskog autora Hendrika Konsjansa (Conscience) „Tvrdica“ (De gierigaard). Zanimljivo je da čak četiri dela ovog autora spadaju među pet najstarijih prevoda holandske i flamanske književnosti na prostoru bivše Jugoslavije. Pored pomenutog romana, koji je 1893. godine J. Zorić preveo i na hrvatski pod naslovom „Škrtac“, oko 1890. prevedena je i pripovetka „Suza“ (De traan) na srpski jezik, kao i kapitalno delo „Flandrijski lav“ (De Leeuw van Vlaanderen) u prevodu Augusta Harambašića na hrvatski 1906. Ovaj podatak ne predstavlja poseban kuriozitet, ako se ima u vidu da je Konsjans u većini zemalja Centralne Evrope autor s kojim je počela recepcija nizozemske književnosti.

Hendrik Conscience. Jean-François Portaels. Kraljevski muzej lepih umetnosti u Antverpenu

Najstariji prevodi holandske i flamanske književnosti na srpskohrvatski nastali su posredstvom pre svega nemačkog jezika. U periodu od pojave prvog prevoda do Drugog svetskog rata, pored pomenutog Konsjansa, čitalačka publika u nekadašnjoj Jugoslaviji, u čijem sastavu je Srbija bila u to vreme imala je priliku da se upozna s romanima Luja Kuperusa (Louis Couperus) „Sudbina“ (Noodloot) i „Zaljubljeni magarac“ (De verliefde ezel) objavljenim u Zagrebu 1915. odnosno 1923. godine. Zatim, tu su i po dva dela Stejna Strevelsa (Stijn Streuvels) i Feliksa Timermansa (Felix Timmermans), kao i tadašnji bestseler Johana Fabriciusa „Devojka s modrim šeširom“ (Het meisje met de blauwe hoed). Većina prevodilaca iz tog vremena ostala je nepoznata. Njihova imena nisu pomenuta ili su jednostavno označena inicijalima. Takođe, recepcija ovih prevoda u tadašnjoj Jugoslaviji nije istražena, te osim predgovora i pogovora, za sada ne postoji mnogo tragova o ovim delima i njihovom prijemu kod čitalaca.

prvi direktni prevodi s nizozemskog jezika

Prvi prevodi direktno s holandskog jezika javljaju se tek nakon Drugog svetskog rata. Jedan od najproduktivnijih prevodilaca u tom periodu bio je hrvatski germanista i romanista Josip Tabak. Tabak pomenuti Konsjansov roman ponovo prevodi na hrvatski jezik 1975. godine, ovoga puta direktno s flamanskog jezika pod naslovom „Lav od Flandrije“. Na to ga podstiče saznanje da je prvi Harambašićev prevod ovog dela s nemačkog jezika isuviše slobodan i pun grešaka. U belešci o piscu navodi se sledeće:

„Zaista s tim Lavom bijaše zamršeno […] Tabak onda nije znao flamanski niti je dolazio do izvornika (u taj je jezik uplovio mnogo kasnije). Ali već s njemačkim prijevodom u ruci mogao je vidjeti kako flamanski pisac govori jedno, a hrvatski prevodilac drugo, često sasvim suprotno… “

Josip Tabak je kasnije naučio flamanski jezik i upoznao se s flamanskom književnošću i pomenutim Konsjansovim delom na izvornom jeziku. Tek nakon opsežnog istraživanja romana i konteksta u kom je nastao, odlučuje se da ga prevede na hrvatski jezik. Za potrebe svog istraživanja boravio je i u Flandriji o svom trošku u više navrata. Rezultat toga je i opširan i veoma detaljan pogovor koji je napisao uz prevod, a u kom čitaoce upoznaje s flamanskom istorijom, začecima romantizma u flamanskoj književnosti, kao i sa samim autorom.

U periodu nakon Drugog svetskog rata do raspada Jugoslavije 1991. godine, na srpskohrvatski jezik prevedeno je oko sedamdeset naslova holandskih i flamanskih autora iz žanra fikcije i dečje književnost. Ovaj period obeležili su pre svega politički i socijalno angažovani autori poput komuniste De Vrisa (De Vries) i kritičara holandskog kolonijalizma Multatulija. Pored toga, treba pomenuti i Feliksa Timermansa (Felix Timmermans), jednog od najprevođenijih i najproduktinijih flamanskih autora toga vremena, kao i Stejna Strevelsa (Stijn Streuvels), jednog od najznačajnijih flamanskih predstavnika naturalizma. 

Multatuli Maks Havelaar ili nizozemska trgovačka kompanija prodaje na dražbi kavu. Prevod Ivo Hergešić. 1946.

Veliki broj naslova iz tog perioda pripada žanru dečje i omladinske književnosti. U periodu između 1977. i 1986. godine u Zagrebu je objavljeno sedamnaest slikovnica iz serije o zečiću Mifi (Nijntje), jednog od najpoznatijih holandskih autora za decu Dika Brune (Dick Bruna). Pored toga, treba pomenuti i Mip Dikman (Miep Diekmann) koja je od pedesetih do osamdesetih godina prošlog veka spadala među istaknute pisce za decu u Holandiji, kao i Fransa Hopenbrauvera (Hoppenbrouwer) i njegovu seriju dečjih knjiga o životinjama Poolsterreeks.

Do značajnije produkcije prevoda holandske i flamanske književnosti u Srbiji dolazi tek početkom devedesetih godina prošlog veka. Za taj period karakteristična je i pojava većeg broja prevodilaca koji prevode direktno s nizozemskog jezika. Među najproduktivnije prevodioce ubrajaju se Jelica Novaković-Lopušina, Ivana Šćepanović i Olivera Petrović van der Leeuw. Pomenuti prevodioci su po prvi put na sistematičan način počeli da upoznaju čitalačku publiku s književnim delima iz Holandije i Flandrije, prvo kroz godišnjak za holandsku i flamansku književnost i kulturu Erazmo, koji je 1992. pokrenula Jelica Novaković-Lopušina, a potom i kroz ediciju Holandska i flamanska književnost pri izdavačkoj kuću Prometej, koju su uređivale Ivana Šćepanović i Olivera Petrović van der Leeuw. Pored toga, Jelica Novaković-Lopušina je 2014. godine za svoj doprinos promociji holandske i flamanske književnosti dobila nagradu Holandskog fonda za književnost (Letterenfonds Vertaalprijs).

Časopis Erazmo predstavljao je značajnu sponu između dela i izdavača. Veliki broj romana čiji odlomci su prvi put objavljeni u ovom časopisu, kasnije je objavljen i u formi knjige. Pored toga, od 2015. godine u ovom časopisu svoje prevode objavljuju i u prevodioci iz Hrvatske i Slovenije, čime se postiče saradnja među nekadašnjim jugoslovenskim republikama.

U periodu od 1990. do 2020. godine u Srbiji je objavljeno više od 200 naslova različitih žanrova, od fikcije preko dečje književnosti i dokumentarne literature. Najprevođeniji autor u Srbiji je flamanac Hugo Klaus (Claus) s deset naslova objavljenih u periodu između 1995. i 2013. godine. Njegovo najpoznatije delo „Tuga Belgije” (Het verdriet van België) u prevodu Ivane Šćepanović prvi put je objavila izdavačka kuća Prometej iz Novog Sada 2000. godine, a trinaest godina kasnije Arhipelag iz Beograda objavio je prerađeno izdanje. Pored Klausa, treba pomenuti i Cejsa Noteboma (Cees Nooteboom) s pet prevedenih naslova, kao i Ivu Mihilsa (Michiels) i Adrijana van Disa (Adriaan van Dis) s po četiri prevedena romana.

Hugo Klaus Tuga Belgije. U prevodu Ivane Šćepanović. Drugo izdanje, Heliks, 2013.

Dok su se tokom devedesetih godina u Srbiji objavljivali prevodi najznačajnijih holandskih i flamanskih autora i dela koja se svrstavaju u kanon književnosti na nizozemskom jeziku, nakon 2000. godine dolazi do zaokreta u interesovanju izdavača koji se sve više okreću mladim autorima, zatim naslovima s lista najprodavanijih knjiga kao i dobitnicima nagrada, pre svega Evropske nagrade za književnost. Između 2009. i 2020. godine ovu nagradu dobila su tri autora iz Holandije i dva iz Belgije – Piter Terin (Peter Terrin) 2010. godine za svoj roman „Čuvar“ (De bewaker), zatim Rodan al Galidi (Rodaan al Galidi) 2011. za naslov „Autista i golub pismonoša“ (De autist en de postduif), Marente de Mor (Marente de Moor) 2013. godine za delo „Holandska devica“ (De Nederlanse maagd), Kristof Gerevej (Christophe Gerrewey) za roman „Da budeš u toku” i na samom kraju Džamal Uarijaši (Jamal Ouariachi) za roman „Glad” (Een honger) 2017. godine. Svih pet dela je neposredno nakon toga prevedeno na srpski jezik. Pored toga, primetno je i interesovanje za alohtone/migrantske autore poput Kadera Abdolaha, Hafida Buazu (Hafid Bouazza), Rodana Al Galidija i druge. Do sada, najznačajniji proboj na međunarodno tržište postigao je Marike Lukas Rejnefeld svojim romanom „Teskoba večeri” (De avond is ongemak) koji je u prevodu Mile Vojinović objavila izdavačka kuća Booka.

Za period nakon 2010. godine, karakteristična je i pojava mladih prevodilaca s nizozemskog jezika poput Srđana Nikolića, Bojane Budimir, Nevene Kukoljac i Mile Vojinović. Svi pomenuti prevodioci diplomirali su na Grupi za holandski jezik, književnost i kulturu pri Filološkom fakultetu. Pored toga, tu su i prevodioci koji su holandski samostalno naučili poput Saše Malenovića. Informacije o akreditovanim prevodiocima s holandskog jezika naći ćete u bazi podataka Holandskog fonda za književnost.

Autor: Bojana Budimir

više informacija o holandskoj i flamanskoj književnosti

Ukoliko želite da saznate više o holandskoj i flamanskoj književnosti u prevodu na srpski jezik, možete pročitati sledeće članke:

Budimir, Bojana. 2020. “Peripheries in the Global System of Translation: A Case Study of Serbian Translations of Dutch Literature between 1991 and 2015.” Dutch Crossing 44(2): 218-235. Članak možete pročitati ovde.

Novaković-Lopušina, Jelica. 2010. “Zuidslavische enthousiastelingen.” In Neerlandistiek in Europa. Bijdragen tot de geschiedenis van de universitaire neerlandistiek buiten Nederland en Vlaanderen, edited by M. Hüning, J. Konst and T. Holzhey, 277-292. Münster/New York/München/Berlin: Waxmann (Niederlande-Studien, 49). 

Šumonja, Katarina. 2015. “Holandska i flamanska književnost u prevodu na srpski. Stanje i recepcija (1990-2014).” Erazmo 1: 146-186.

Ako vas zanima koja dela su već prevedena s nizozemskog na srpski jezik taj podatak možete pronaći u najdetaljnijoj bazi podataka o prevodima s nizozemskog jezik na sve evropske jezike. Posetite Digital Library and Bibliography of Literature in Translation (DLBT).

Značajne i iscrpne informacije o srpsko-nizozemskim kulturnim vezama naći ćete na sajtu osnivača Grupe za holandski jezik, književnost i kulturu prof. dr Jelice Novaković-Lopušina.

Više informacija o prevodima naslova s prostora bivše Jugoslavije na flamanski i holandski pronaći ćete na sajtu nekadašnjeg lektora na Grupi za holandski jezik, književnost, kulturu, Svena Petersa (Sven Peeters). Posetite njegov sajt.

Prevode odlomaka iz dela brojnih holandskih i flamanskih autora možete čitati u časopisu Erazmo.